Tanfana

Op zoek naar de geschiedenis van de Godin Tanfana

De oudste en enige historische vermelding van de Godin Tanfana komt van de Romeinse historicus Tacitus (56-117 na nul).
De Godin Tanfana was volgens Tacitus de hoofdgodin van de Marsi, die in het jaar 9 na nul betrokken waren bij een opstand tegen de Romeinen. Dit werd volgens Tacitus in de herfst van 14 na nul medogenloos afgestraft, hij schrijft hierover:

"Om een zo groot mogelijk gebied te verwoesten verdeelde Germanicus zijn gretige troepen over vier formaties, zo verwoeste hij een gebied van vijftig mijl te vuur en te zwaard. Er werd geen onder­scheid gemaakt wat leeftijd of sekse betreft, alles werd ten gronde gericht, of het nu heilig of profaan was, zelfs de meest beroemde tempel van de stam, die van de Tanfana, werd met de grond gelijk gemaakt."
Tacitus, Annals/Jaarboeken 1 Hfd.51  (Zie Blz.75)

De Marsi werden door de Romeinen overvallen nadat ze hun roes uitsliepen na festiviteiten rond de Godin Tanfana ten tijde van de herfst-equinox (rond 24-25 sept. in het jaar 14 na nul), blijkbaar dus een oogstfeest rond Tanfana  (Zie Goos Blz.493, Klijnstra Blz.65, Vermeyden Blz.178 & Taaldracht).
Verder zou er nog sprake zijn van een inscriptie waarin de Godin Tanfana genoemd word, gevonden in de zestiende eeuw in Italië.
Doch dit bleek helaas een 16de eeuwse vervalsing te zijn, gevonden met een grote ver­za­me­ling van andere vervalsingen  (Zie Goos Blz.495, Klijnstra Blz.39  &  Rediff.com).

Betekenis van de naam Tanfana

Ik kwam verschillende website´s tegen waar de naam Tanfana in tweeën werdt gezien: Tam - fana.   Fana zou dan van fanum komen, wat Latijns is voor Tempel, doch Tacitus schrijft "templum quod Tanfanae" dus tempel van Tam's tempel ?  Beetje dubbelop dus.
Tacitus schrijft  Tanfanaæ, de  "æ"  uitgang komt niet voor bij aan­dui­din­gen voor tempels (Zie Wikipedia) en geeft aan dat het woord vrouwelijk is.
Het laatste deel van de naam "-ana" is taalkundig vrouwelijk en duidt hier blijkbaar op een Godin. Doch over wat de naam Tanfana betekend zijn de meningen verdeeld.
De naam Tanfana zou "overvloedig" of "barmhartig" kunnen betekenen of gerelateerd kunnen zijn aan de spar; Tanne in het Duits  (Zie Goos Blz.495).
Tann zou ook naald- of donker woud/bos kunnen betekenen.
Via een gereconstrueerd Germaans woord "Tanfo", dat "bosje" betekend, zou Tanfana bosgodin kunnen betekenen, doch deze vertaling zien we bij weinig vertalers terug  (Zie Goos Blz.495).
Verder kwam ik tegen dat een Oudgermaans woord voor water "Tan" zou zijn, Tanfana zou dan de naam van een watergodin kunnen zijn  (Zie Klijnstra Blz.40  &  de Bruyn Blz.48).
Bij Taaldracht.nl duidt men de naam Tanfana als "spinster van de levensdraad", waarbij "fana" "spinster" of "weefster" betekend en "tan" zou "draad" kunnen betekenen  (Zie Taaldracht.nl).
Een andere duiding van de naam Tanfana die hierbij aansluit, duidt "Tan" als "noodlot" en "fana" als "machtig", dus "het noodlot machtig" en ziet Tanfana als een Godin die het lot bestuurd  (Buddingh Blz.189).
"Fana" zou ook op een zieneres kunnen duiden, die het lot uit twijgen (tenen, tan) voorspellen. Tanfana zou dan "twijgen-zieneres" betekenen  (Buddingh Blz.190).
Wanneer je fonetisch naar de naam luisterd en in plaats van Tanfana hier Tanvana leest, zou deze Godin mogelijk in verband gebracht kunnen worden met de Godin Freya, die ook als Vana aangeduid wordt.
Geen enkele hier vermelde vertaling wordt echter breedt gedragen, wat de naam Tanfana betekent is dus onzeker  (Vermeyden Blz.178).

God of Godin Tanfana?

Zoals hierboven al gesteld is de uitgang -a- in het Latijn praktisch altijd vrouwelijk, zodat iedereen van een Godin Tanfana uitgaat. Doch dit is niet zo vanzelfsprekend. Bijvoorbeeld enkele namen van rivieren in het Latijn die eindigen op een -a- zijn wel manlijk, zoals de Sequana (Seine), hoewel Sequana weer wel als een Godin gezien werdt  (Zie Wikipedia).  De benaming Agricola (boer) eindigt met de -a- vrouwelijk, doch duidt hier een man aan en omdat het een man betreft, wordt de benaming in het Latijns ook als manlijk be­han­deld. Omdat er dus uitzonderingen zijn op deze regel, zou Tanfana ook eventueel misschien een manlijke God kunnen zijn, we kunnen dit uit de context niet duiden ... Hoewel velen dus van een Godin uitgaan, is niets echt zeker....  (Zie ook: ThimSternisse.wordpress.com/tanfana)

Zegel van Tanfana of Brigida?

Hiernaast zien we het oudst bekende zegel van Ommen die bevestigd was aan een akte uit 1336 na nul. We zien een vrouw met wat een tak van een "Tannenbaum" zou zijn in haar hand, wat sommigen dan als een verwijzing zien naar de naam "Tanfana". Verder zouden we een kat zien (sterrenbeeld Leeuw) en een vogel (ster­ren­beeld Arend), wat zou zinspelen op een huwelijk tussen de maan­vrouwe Tan en de stralende zon, die we ook afgebeeld zien  (Klijnstra Blz.40-41)
Een andere, meer voor de hand liggende interpretatie is dat het hier St.Brigida betreft. Immers in Ommen staat al sinds 1150 na nul een Brigidakerk, zodat het oudste zegel van Ommen uit 1336 na nul eerder Brigida dan Tanfana zal portreteren.
We zien hier dus St.Brigida af­ge­beeld met een Leeuw en een Adelaar en in haar hand een palmtak.  (Zie Wikipedia).

Tanfana's Feestdag

Op verschillende website's las ik over Samhain als het feest van Tanfana, ik ben echter nergens aanwijzingen hiervoor tegen gekomen en heb dan ook geen idee hoe men hier bij komt.
Verder kwam ik tegen dat Tanfana verbonden zou zijn met een Germaans dennefeest (Yule?). Tacitus zou over dit feest geschreven hebben dat men met dennetakken in de hand liep. Ook hiervoor heb ik geen enkele bron kunnen vinden; Tacitus schrijft in ieder geval niets over een Germaans den­ne­feest rond Tanfana, de genoemde passage over dat men met dennetakken in de hand liep is bij Tacitus niet te vinden.

De historici zijn het er in ieder geval wel over eens dat Tanfana´s feestdag genoemd door Tacitus rond de herfst equinox viel; mogelijk dus een herfstfeest. In het jaar 14 na nul was dat rond 24/25 September en in 2019 valt de herfst-equinox rond 23 Sep­tem­ber  (Zie Goos Blz.493,  Klijnstra Blz.65,  Schuyf Blz.289  &  Taaldracht).
Tacitus schreef dat Tanfana door meerdere groepen vereerd werd en uit zijn beschrijving kunnen we halen dat het mogelijk om een oogst- of winter­feest ging waarin men genoot van een overvloedige opbrengst.
Het aan Tanfana gewijde feest kennen we heden onder de moderne naam Mabon. Er zullen ongetwijfeld meerdere feesten rond de Godin Tanfana geweest zijn, doch de herfst equinox is de enige datum waarvan we een duidelijke historische connectie met de Godin Tanfana hebben via de geschriften van de Romeinse geschiedschrijver Tacitus.

Tacitus en de Tankenberg

Onderzoek van de Romeinse gegevens over deze periode zoals de beschreven Romeinen troepenbewegingen, suggereerd dat deze tempel van Tanfana in Duitsland ergens in de bossen tussen de rivieren de Ruhr en het bovenste deel van de rivier de Lippe gelegen moet hebben  (Zie Goos Blz.495  &  Klijnstra Blz.37).
Anderen plaatsen deze Tempel van Tanfana in het Overijsselse Twente bij de Tankenberg (Tankenbergweg, De Lutte).
De hierboven genoemde tekst van Tacitus over de verwoesting van de Tempel van Tanfana is geplaatst in de muur van een theekoepeltje op de Tankenberg, die in opdracht van oud-burgemeester Brinkhorst in 1844 werd gebouwd. In 1955 werd het in de tweede wereldoorlog verwoeste theekoepeltje gerestaureerd (zie foto hiernaast).
Dat de Tempel van Tanfana die door Tacitus beschreven werd, bij de Tankenberg gestaan zou hebben, wordt tegenwoordig als een his­to­ri­sche onmogelijkheid gezien. De beschreven Romeinse troe­pen­be­we­gin­gen wijzen op een heel andere locatie  (Goos Blz.495 & Klijnstra Blz.37).
Tevens zijn er geen archeologische of andere aanwijzingen dat er bij de Tankenberg een tempel zou hebben gestaan rond de eerste eeuwen van onze jaartelling  (Zie Klijnstra Blz.32,  Dingeldein Blz.126  &  Wikipedia).
Judith Schuyf heeft deze Tempel van Tanfana in haar boek Heidense Heiligdommen dan ook in het hoofdstuk "Invented Traditions" (= ver­zon­nen tradities) op bladzijde 289 een plaats gegeven. De enige his­to­ri­sche tekst die de Godin Tanfana noemt is van Tacitus en kan dus helaas niet in verband gebracht worden met de Tankenberg in Twente.

Tanfana en de Tankenberg

Het Oudnederlandse woord voor zandheuvel is "Tange," waarvan het woord "Tanke" is afgeleid. Vlak over de grens, ook in Twente maar in Duitsland, vinden we in het plaatsje Uelsen ook een Tangenberg. Tankenberg / Tangenberg betekend dus "zandrugberg / zandberg".
Deze betekenis heeft geen relatie met de betekenis van de naam van de Godin Tanfana. Een andere mogelijkheid zou zijn dat de naam Tankenberg een verbastering is van Tan(ne)berg  (Klijnstra Blz.35).
Variaties op deze laatste mogelijkheid komen we op verschillende websites tegen, doch deze is zeer speculatief en mist een taalkundige basis. In de naam Tankenberg en Tanfana zit beidde "Tan" doch dat men van de naam Tankenberg dus Tanfanaberg zou kunnen maken, mist iedere taalkundige grondslag.
Ik las ook dat men de namen van de Godin Tanfana en de Tankenberg met elkaar in verband wou brengen via het rijmpje van "Anneke, Tanneke Toverheks". Dit versje gaat echter niet verder terug dan ergens rond 1880, het is leuk bedacht maar dan ook niet meer dan dat (Zie: Liederenbank.nl, GeheugenvanNederland.nl en RobScholteMuseum.nl).
De betekenis van de naam Tanneke heeft verder ook weinig met de betekenis van de naam Tanfana of de betekenis van het woord Tankenberg te maken. Tanneke betekend "Geest, Gedachte" en ik ben ook als betekenis voor de naam Tanneke "prijzenswaardig" tegen gekomen  (Zie:  24Baby.nl,  Betekenisnamen.nl  &  Namenbetekenis.nl).
Er bestaan dus geen archeologische vondsten of historische teksten danwel etymologische verwijzingen die de Godin Tanfana en de Tankenberg met elkaar in verband brengen.

De Tankenberg

De Tankenberg is omgeven door vele oude sagen en legenden.
In deze verhalen horen we over Witte Wieven die waargenomen zijn op de helling van de Tankenberg  (Sinninghe Blz.17,40).
Vlak bij het hoogste punt van de Tankenberg staan enkele eiken­strui­ken, die als "het heilig buske" bekend zijn. Men heeft ver­schil­len­de malen de bijl in dat eikenhakhout gezet, doch de stuiken groeiden altijd weer aan  (Buter Blz.114,  Sinninghe Blz.246).
Aan de noordkant van de Tankenberg huisden ook aardmannetjes, die ooit een slechte burgemeester onder de Oldenzaalse steen hebben begraven  (Buter Blz.121,  Sinninghe Blz.25).
In de Walpurgisnacht (30 April) zouden heksen zich rond deze grote steen verzameld hebben, die toen nog op de helling van de Tankenberg lag. Uit de diepe groeven en kloven van deze grote steen kwam bier die door de heksen gedronken werd. Ook op andere nachten kwamen hier heksen, zag men een lichtglans om de steen en meende men witte gedaanten te zien  (de Bruyn Blz.8, Hoekstra/Buist Blz.23  &  Sinninghe Blz.86).
Deze grote steen die nu op de markt van Oldenzaal ligt, is ergens vóór het 1642 na nul daar geplaatst, daarvoor lag deze grote steen op een helling van de Tankenberg  (Bruyn Blz.6, Dingeldein Blz.125, Schuyf Blz.290).
De grote steen zou op een klein heidebleekveld bij boerderij Brand gelegen kunnen hebben, waar vroeger ook een put was die nooit droog stond  (Hoekstra/Buist Blz.23  &  EnToen.nu).
Er zou vroeger een processieweg geweest zijn bij de oosthelling van de Tankenberg, in de buurt waar ook de grote steen oorspronkelijk gelegen zou hebben. De top van de Tankenberg draagt alle kenmerken van een cultus- en gerechtsplaats. Volgens een over­le­ve­ring op­ge­te­kend in 1846 zou de bronnimpf Fenne hier in hoog aanzien gestaan hebben. Rond de Tankenberg vinden we dan ook wel negen bronnen! In de regio zijn o.a. een vuurstenen bijl, een Keltische munt en grafheuvels gevonden  (Zie: EnToen.nu).
Ik las in het boek van G.J.I. Kokhuis dat er hoog op de Tankenberg offervuren gebrand hebben en dat er in het nabij gelegen Bentheimer woud offerplechtigheden plaats gehad zouden hebben. Deze offers werden aan Wodan en Donar gebracht en in deze streek werd de Godin Hertha bijzonder vereerd  (Kokhuis Blz.17).
Kokhuis noemt in zijn boek over de historie van Twente nergens Tanfana.
En net als de Godin Tanfana wordt ook de Godin Nerthus/Hertha alleen door Tacitus vermeld, zonder dat er verder iets over deze Godin elders is gevonden.
Dus helaas is ook de connectie tussen de Tankenberg en de Godin Nerthus/Hertha een dood spoor  (Zie artikel Nerhus/Herta).
De Tankenberg is echter zeker een bezoek waard! Het is een schitterende krachtplaats en omgeven door negen bronnen.
In de periode vanaf de pre­his­torie tot in de negentiende eeuw had de Tankenberg geen relatie met de Godin Tanfana, G.J.I. Kokhuis noemt Tanfana niet eens in zijn boek.
Het verband tussen de Godin Tanfana en de Tankenberg is van recentere datum.

De Externsteine

Er is dus nooit een Tempel van Tanfana bij de Tankenberg in Twente geweest, hiervoor zijn geen archeologische aanwijzingen of ver­wij­zin­gen in oude historische teksten gevonden. We zullen in Duitsland kunnen zoeken in het gebied van de Marsi ergens tussen de rivieren de Rijn, de Ruhr en de Lippe; de locatie die Tacitus aangeeft
 (Tacitus Blz.75  &  Vermeyden Blz.178).
Volgens Duitse deskundigen zou de Tempel van Tanfana bij de Externsteine bij Detmold gesitueerd kunnen worden  (Klijnstra Blz.37).
Verder vond ik een verwijzing naar een bos te Bocholzhausen waar Tanfana vereerd zou zijn in Paderborn, vlakbij de Externsteine en Detmold in Duitsland   (Zie  dbnl.org).
Een interessante locatie dus! Helaas zijn er nog geen archeologische aanwijzingen of historische bronnen gevonden die de verering van de Godin Tanfana hier kunnen plaatsen. Waar de Tempel van Tanfana genoemd door Tacitus gelegen heeft, blijft vooralsnog een mysterie.
De Externsteine blijkt echter wel een oude cultusplaats te zijn geweest. Ruimten binnenin de Externsteine bevatten gebruikssporen die teruggaan tot 700 na nul en er zijn openingen die de zon precies met midzomer laten zien  (Pryor Blz.2).
De Externsteine is een zeer interessante krachtplaats!

De Godin Tanfana

We hebben vele sporen gevolgd rond de Godin Tanfana en maar weinig concreets gevonden. De naam van deze Godin duikt steeds vaker op, de oude Goden en Godinnen beginnen steeds meer te leven in het bewustzijn van de mensen.
Hierdoor ontstaan nieuwe heilige plaatsen die verbonden worden met de oude Goden en Godinnen. Deze oude Godin uit wat nu Duitsland is, wordt tegenwoordig steeds meer vereerd als een Twentse Godin, zodat Tanfana ook op deze website een plaats gekregen heeft.

Martin Roek    

Naar de bovenkant van deze pagina